از مکان فرهنگی به فضای فرهنگی: بازخورد جوامع و فرهنگ ها

برای فهم تفاوت مکان فرهنگی و فضای فرهنگی، لازم است تفاوت دو مفهوم مکان و فضا درک شود. فضا، یک مفهوم انتزاعی بوده که در آن، ظرفیتی برای حضور همه مکان ­ها وجود دارد و برای همگان قابل دسترسی است. هنگامی که انسان ­ها به یک قطعه خاصی از فضا، معنای خاصی می­ دهند، مکان پدید می­ آید. در مکان، امکان دسترسی تنها بر اساس محدوده ­های جغرافیایی وجود دارد و مکان یک عامل محدودکننده برای دسترسی، به شمار می ­رود.

بنابراین، فرهنگ در فضای واقعی، به دلیل مکان­ مند بودن، محکوم به استبداد مکان است. در حالی که فرهنگ در فضای مجازی، از استبداد مکان فیزیکی رها شده و امکان ارتباط با همه جهان را فراهم می ­کند. بدین ترتیب، برخلاف مکان ­های فرهنگی که برای حضور همگان محدودیت ایجاد می­ کنند، ورود به فضای فرهنگی محدودیتی برای سایر کاربران و سایر فرهنگ­ها ایجاد نمی ­کند و فرهنگ ­های بی­ شمار و متکثری در فضای فرهنگی قابل تصور است. «ظهور فناوری همزمان ارتباطات، همه جهان را در عین پراکندگی در یک نقطه جمع کرد و مفهوم فضای واحد را تحقق بخشید» (عاملی، 1395).

 

 

 

بازخورد جوامع به دوفضایی شدن فرهنگ:

چنانچه گفته شد، فضای فرهنگی امکان دسترسی را برای حضور همه افراد و همه فرهنگ ­ها فراهم می­ کند. اما این بدان معنا نخواهد بود که همه فرهنگ ­ها بروز و ظهور یکسانی در فضای فرهنگی داشته باشند. چراکه فرهنگ­ های مختلف از قدرت یکسانی برای بروز و ظهور در فضای فرهنگی برخوردار نیستند. برخی فرهنگ­ها دارای گزاره­ های عام­ تر بوده و توانایی بیشتری برای بروز و ارائه خود در فضای فرهنگی دارند.

در نتیجه، امروزه این امکان وجود دارد که در یک مکان جغرافیایی که در گذشته متعلق به یک فرهنگ خاص بوده است، ارزش ­ها و باورهای فرهنگی دیگر، حاکم گردد. چیزی که از آن تحت عنوان پراکندگی فرهنگی جدید یاد می ­شود. «به عقیده کوپر، پراکندگی دیجیتالی فرهنگی جدید، محصول مهاجرت ذهنی و پراکنده شدن تمایلات، انگیزه ­ها و ارزش ­ها در فضای مجازی است» (عاملی، 1395).

وجود فرهنگ ­های قدرتمندی که در مقایسه با فرهنگ ­های محلی از گزاره ­های عام­ تر و جهانی­ تر برخوردار بوده و توانایی بیشتری برای بروز در فضای فرهنگی دارند، موجب بروز برخی نگرانی­ ها در میان فرهنگ ­های محلی شده است. «سست شدن پیوند فرهنگ با مکان، مستلزم نفوذ همزمان نیروهای دوردست در جهان ­های محلی و کنده شدن معانی روزمره از لنگرگاه­ هایشان در محیط محلی است» (تاملینسون، 1393). در نتیجه، فرهنگ­ های ملی و محلی با قرار گرفتن در برابر فرهنگ­ های قدرتمند جهانی، تغییر می ­کنند. این تغییر ممکن است با تحت سلطه درآمدن برخی از جنبه ­های فرهنگ­های ملی و محلی در برابر فرهنگ­های قدرتمند جهانی همراه باشد که از آن تحت عنوان همگن ­سازی یاد می­ شود. در حالت دوم، شاهد چند رگه ­سازی و ترکیب صور فرهنگی با یکدیگر هستیم و در حالت سوم که مطلوب ­ترین حالت خواهد بود، ورود صور فرهنگی جدید و ادغام آن با ابعاد بومی فرهنگ و آفرینش معانی و صور فرهنگی نوین است که بدان ادغام­ سازی گفته می ­شود (کرین، ناواشیما، و کاوازاکی، 1388).

«فضای مجازی می­تواند بسیاری از فرهنگ­ها را تبدیل به خرده­فرهنگ یا فرهنگ­های ضعیف کند و می­تواند بسیاری از فرهنگ­هایی را که زمانی در مرکزیت قرار داشتند، بـه حاشیه ببرد و دیگر نتوانند هویتی ملی پیدا کنند» (عاملی، 1394). اینکه فرهنگ­های ملی و محلی در برابر فرهنگ­های قدرتمند جهانی چگونه تغییر کنند، به میزان زیادی به نحوه مدیریت و مهندسی فرهنگی جوامع، بستگی خواهد داشت. 

در چنین شرایطی، بهترین واکنش و بازخورد جوامع به دوفضایی شدن فرهنگ، تلاش برای ورود به رقابت در عرصه جهانی خواهد بود. «راه حل تسهیل و ساخت فرهنگی قوی در جریان دو فضایی شدن فرهنگ، ایجاد یک سیستم منسجم است که شامل مواردی چون خلاقیت، قوانین و مقررات، مدیریت داده و سواد اینترنتی باشد» (عاملی، 1395).

 

 

منابع:

تاملینسون، ج. (1393). جهانی شدن و فرهنگ. ترجمه محسن حکیمی. تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی.

عاملی، س. (1395). مطالعات جهانی شدن: دوفضایی شدن ها و دوجهانی شدن ها. تهران: سمت.

عاملی، س. (1395). نهمین نشست کرسی یونسکو در فضای مجازی و فرهنگ: دوفضایی شدن جهان. دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران.

عاملی، س. (1394). همایش بین­المللی سبک زندگی و سلامت: فرهنگ و فضای مجازی. دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران.

کرین، د؛ ناواشیما، ن؛ و کاوازاکی، ک. (1388). فرهنگ جهانی: رسانه، هنر، سیاست گذاری و جهانی شدن. ترجمه نعمت الله فاضلی و مرتضی قلیچ. تهران: دانشگاه امام صادق.