حریم خصوصی در جهان دوفضایی شده

تعریف حریم خصوصی

حریم خصوصی، عبارت است از مرزی که هر فرد برای خود تعیین می کند و اجازه نمی دهد که دیگران به این مرز و حریم وارد شوند و از اطلاعات آن مطلع گردند.

روسلر (2005)، حریم خصوصی را ساحتی تعریف می کند که فرد بتواند دسترسی به آن را در اختیار خود داشته باشد و از آن در برابر دسترسی ناخواسته توسط دیگران، محافظت کند (بیچرانلو، طالبیان، زندوکیلی، 1394).

حریم خصوصی هر فرد، برای وی ارزشمند است و احساس اطمینان و امنیت را به دنبال خواهد داشت. به همین ترتیب، نقض حریم خصوصی افراد نیز با احساسی از ناامنی و تشویش همراه است و ممکن است تبعات متعددی را برای وی به دنبال داشته باشد. بنابراین افراد تلاش می کنند تا از حریم خصوصی خود در برابر دیگران حفاظت کنند.

برای حریم خصوصی، چهار بعد مختلف را برشمرده اند که عبارت است از حریم اطلاعاتی، حریم اجتماعی، حریم روانی و حریم فیزیکی. منظور از حریم اطلاعاتی آن است که چگونگی و میزان دسترسی به اطلاعات شخصی خود توسط دیگران را کنترل کنیم. حریم اجتماعی، عبارت است از آنکه در صورت تمایل توانایی و امکان خروج از روابط اجتماعی را داشته باشیم. حریم روانی، بدین معناست که در بیان و یا عدم بیان احساسات و افکار شخصی خود برای دیگران آزاد باشیم. در نهایت، حریم فیزیکی به منزله آزاد بودن از نظارت و حضور فیزیکی دیگران در فضای شخصی خود است. (بورگون، پاروت، پری، کلی، والتر، لویار، 1989).

از میان چهار بعد ذکر شده، بعد حریم اطلاعاتی و حفظ آن، امروزه بیش از پیش اهمیت یافته و یکی از دلایل اصلی اهمیت یافتن آن، حضور فضای مجازی به موازات فضای فیزیکی است که خطر نقض حریم خصوصی و حریم اطلاعاتی را افزایش داده است. در جهان دوفضایی شده امروزه گزارش های متعددی از نقض حریم خصوصی افراد و افشای اطلاعات شخصی آنها در سراسر جهان، شنیده می شود که بخش اعظم آن در فضای مجازی رخ می دهند و تبعات بسیاری برای زندگی افراد در فضای فیزیکی به دنبال دارند. به همین سبب است که امروزه نیازمند بازتعریف مفهوم حریم خصوصی و نیز بازتعریف قوانین و دانش مربوط به حفظ آن هستیم.  

 

حریم خصوصی و فضای مجازی

فضای مجازی و به ویژه رسانه های اجتماعی مبتنی بر وب 2، امکان بیان مطالب توسط کاربران به جمع کثیری از مخاطبان را فراهم کرده اند. در حالی که در گذشته، بیان مطلب به جمع کثیری از مخاطبان تنها از طریق رسانه های جمعی امکان پذیر بود، امروزه برای هر شهروند عادی این امکان به وجود آمده است که فعالانه در فضای مجازی حضور داشته باشد و با استفاده از تعاملات بر بستر این فضای جدید، مطالب مورد نظر خود را برای مخاطبان بسیاری به اشتراک بگذارند.

رسانه های اجتماعی به عنوان یکی از اجزای فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، به تدریج به یکی از گونه های اصلی پرمصرف به ویژه در میان جوانان تبدیل شده اند. حضور کاربرانی از سراسر جهان در این رسانه ها و شکل گیری شبکه های اجتماعی مختلف، بیش از هر زمان به جریان تولید، ذخیره، پردازش، بازیابی و مصرف اطلاعاتی دامن می زند که مرتبط با زندگی روزمره، آرا، عقاید و تعاملات فردی است و کم و بیش جنبه ای شخصی و خصوصی دارد (بیچرانلو، )

شبکه های اجتماعی، با قابلیت های خاص خود از جمله مخاطب محوری، مشارکتی و تعاملی بودن، امکان گمنامی، و نظارت ناکافی، امکانات بالقوه ای را برای خودابرازی کاربران فراهم کرده اند (مولایی و مجدی زاده). کاربران انگیزه های مختلفی برای خودابرازی در شبکه های اجتماعی دارند که از آن جمله می توان به تخلیه هیجان، بهبود روابط با دیگران و کسب اعتبار اجتماعی اشاره کرد. خودابرازی افراد در شبکه های اجتماعی مجازی، علیرغم کارکردهای مثبتی که برای فرد دارد، چالش هایی را نیز به دنبال خواهد داشت که مهم ترین آن چالش نقض حریم خصوصی و افشای ناخواسته اطلاعات کاربران است.

کاربران این شبکه های اجتماعی با یک تناقض میان خودابرازی از سویی و حفظ حریم خصوصی از سوی دیگر، روبرو می شوند. این تناقض ممکن است موجب گردد که کاربران علیرغم اطمینان از تهدید نسبت به حریم خصوصی خود، برای بهره مندی از مزایای خودابرازی، برای حفظ حریم خصوصی خود اقدامی انجام ندهند.

در حالی که افراد خواهان حفظ حریم خصوصی خود هستند، در عین حال به دنبال آن هستند که با دیگران ارتباط برقرار کنند و احساسات عاطفی واقعی خود را با آنها در میان بگذارند تا صداقت خود در رابطه را به آنها نشان دهند. به نظر می رسد که میان حریم خصوصی و تمایل عاطفی به بازبودگی، تعارض وجود دارد. بدین ترتیب که بازبودگی زیاد، حریم خصوصی افراد را به خطر می اندازد و در نقطه مقابل، درجه بزرگی از حریم خصوصی، بازبودگی ما را کاهش می دهد (بن زائف، 2003).  

لی و همکاران (2013) از این تناقض، تحت عنوان تناقض نگرش و رفتار یاد کرده اند. بدین ترتیب که فرد با وجود نگرانی در خصوص حفظ حریم شخصی خود، همچنان فعالانه اطلاعات خود را در شبکه های اجتماعی به اشتراک می گذارند (به نقل از بیچرانلو و سیاسی راد).

بنابراین، می توان گفت که در شبکه های اجتماعی مجازی که محیط آن بر مخاطب محوری، عمومی بودن و تعاملی بودن بنا شده است، حریم خصوصی از معنای سنتی آن فاصله گرفته و نیاز به بازتعریف آن احساس می شود.

 

راهبردهای حفظ حریم خصوصی در فضای مجازی

راهبردهای حفظ حریم خصوصی در فضای مجازی را به دو دسته کلی می توان تقسیم کرد. نخست راهبردهای قانونی است که لازم است از سوی مسئولین مورد توجه قرار گیرد.

«در فضای فیزیکی اگر کسی به حریم خصوصی کسی وارد شود، بر اساس قانون می‌توان از او شکایت کرد. باید در فضای مجازی هم شرایطی را ایجاد کنیم که ضمن استفاده از ظرفیت‌های این فضا، قوانین و مقررات نیز رعایت شود. لذا مهم‌ترین چیزی که می‌تواند استفاده فضای مجازی را منطقی کند، تدوین و اجرای قوانین و مقررات است» (عاملی)

تدوین قوانین به منظور حفظ حریم خصوصی کاربران، می تواند پیشگیرانه و یا تنبیهی باشد. به عنوان نمونه، تدوین قانون برای جلوگیری از دسترسی ارائه دهندگان وب سایت ها و شبکه های اجتماعی به محتوای شخصی کاربران و سخت گیری در دادن مجوزها، از جمله اقدامات پیشگیرانه است. هم چنین داشتن قوانین تنبیهی متناسب برای مجازات افرادی که به افشا و سواستفاده از اطلاعات شخصی کاربران اقدام می کنند، لازم است.

دسته دوم از راهبردهای حفظ حریم خصوصی، به خود کاربران مربوط می شود و عبارت است از افزایش سواد اینترنتی و به ویژه سواد حریم خصوصی آنلاین. برخورداری افراد از سواد حریم خصوصی آنلاین، بهترین راهبرد برای حل تناقض میان خودابرازی و حفظ حریم خصوصی است. به عقیده بودن (2008)، سواد حریم خصوصی آنلاین به معنای رفتار درست و معقول در محیط های دیجیتال و دربرگیرنده مسائل حریم خصوصی و امنیت است. سواد حریم خصوصی آنلاین، دو دسته از استراتژی ها را در بر می گیرد که عبارتند از استراتژی های اجتماعی و استراتژی های فنی (به نقل از بیچرانلو و سیاسی راد).

استراتژی های فنی در حفظ حریم خصوصی، به امکانات موجود در وبسایت ها برای حفظ حریم خصوصی مربوط است. بدین ترتیب که کاربران با آگاهی از این امکانات، از آنها در راستای حفظ حریم خصوصی خود استفاده می کنند. در حالی که منظور از استراتژی های اجتماعی آن است که فرد برای بیان اطلاعات شخصی خود محدودیت هایی را قائل شود و تنها اطلاعاتی از خود را ابراز کند که در صورت افشای آن دچار نگرانی و تشویش نشود.

راهبردهای حفظ حریم خصوصی در فضای مجازی
قانون گذاری (مسئولین)		سواد اینترنتی (کاربران)
قوانین پیشگیرانه	قوانین تنبیهی	راهبردهای فنی	راهبردهای اجتماعی

 

منابع:

بیچرانلو، ع، طالبیان، ح، و زندوکیلی، س (1394). بازنمایی حریم خصوصی در رسانه های اجتماعی: مردم نگاری کاربران ایرانی فیسبوک. مطالعات رسانه های نوین، 1

بیچرانلو، ع، و سیاسی راد، ف (1396). الگوهای به کارگیری راهبردهای سواد حریم خصوصی آنلاین؛ مطالعۀ موردی کاربران دختر اینستاگرام. تحقیقات فرهنگی ایران، 10 (3)

عاملی، س (1395). نقل شده در خبرگزاری ایسنا. به ادرس: 

https://www.isna.ir/news/95072816559/%D8%A2%D8%B3%DB%8C%D8%A8-%D8%B4%D8%A8%DA%A9%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%A8%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B1-%DA%A9%D9%85%D8%AA%D8%B1-%D8%A7%D8%B2-%D9%81%D8%A7%DB%8C%D8%AF%D9%87-%D8%A2%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%AA%DA%A9%D9%86%D9%88%D9%84%D9%88%DA%98%DB%8C-%D9%87%D8%B1%D8%A7%D8%B3%DB%8C

مولایی، ح، و مجدی زاده، ز. (1396). نقش تفاوت های فرهنگی و هویتی در خودابرازی کاربران ایرانی شبکه های اجتماعی. تحقیقات فرهنگی ایران. 10 (4)

(Ben-Ze’ev, A (2003). Privacy, emotional closeness, and openness in cyberspace. Computers in Human Behavior. 19(4

Burgoon, J. K., Le Poire, B. A., Parrott, R., Perry, D., Walther, J. B., Kelley, D. L  (1989). Maintaining and Restoring Privacy through Communication in Different Types of relationship. Journal of Social and Personal Relationships. 6